Etymologica: Kerstmis, jenever, maretak?

Als je dit leest, is Kerstmis bijna daar of heb je je al volgestopt met kalkoen in cringy familiesfeer. Voor de Blandijnleken: Kerstmis is een christelijke feestdag ter herinnering van Jezus’ geboorte en daarmee heb je ook meteen de etymologie: Kerstmis is de mis ter ere van Ihesus Kerst, de Middelnederlandse naam voor goeie ouwe Jezus. Dat we niet Krist zeggen, komt omdat in het Oudnederlands de r op een aantal plaatsen wat is opgeschoven (net zoals frost vorst is geworden), maar terug naar de hoofdzaak. De naam Christus zelf komt van het Griekse woord voor ‘gezalfde’. Wat het woord mis betreft is er onduidelijkheid. Het komt wel zeker van het Kerklatijn messa, maar zou een afleiding zijn van het Latijnse mittere in de betekenis ‘dienen, opdienen’. In het Nederlands wordt het woord kerkdienst uiteindelijk gebruikt. Er zijn nog andere hypotheses, maar om die te begrijpen moet je toch al wat jenever op hebben.

Huh? Hé, wat leuk, ik kan aansluiten! Jenever komt van het Franse genèvre, maar heeft zelf een Latijnse oorsprong: iuniperus is de befaamde ‘jeneverstruik’. Wat ik nog kan vermelden is dat het eerste deel van iuniperus naar iuncus (‘bes’) kan verwijzen. In Nederland spreken ze de eerste letter van jenever zelfs niet meer uit als tweeklank /zj/, maar gewoon als /j/. Gin komt van hetzelfde woord en is een verkorting van het Engelse geneva. Proost!

Bij Kerstmis zie je het af en toe opduiken, gelukkig niet meer als cadeau maar als (plastic) decoratie, cuz who’d want that anyway. Maretak bestaat uit de twee delen mara (‘nachtelijke kwelgeest’, zie nachtmerrie) en tak. Tak heeft een Proto- Indo-Europese wortel (snap je?) en moet toen ‘punt van een voorwerp, uitsteeksel’ betekend hebben voordat het specifiek ‘uitspruitsel van een boom’ begon te betekenen – lol, ‘uitspruitsel’, wat je toch allemaal in woordenboeken vindt.

Het Engelse mistletoe kennen sommigen al beter dan het Nederlands. -toe heeft dezelfde oorsprong als tak. Mistle is Oud-Germaans waar verder niets over is geweten, maar we vinden het terug in het Nederlandse mistel wat een synoniem is voor maretak. Sexy weetje: mistel is afgeleid van mest, omdat de mistel zich verspreidt door uitwerpselen van vogels. Of dat waar is, zal ik voor Plantologica laten.